Zmarł Francisco Sánchez, wizjoner astrofizyki na Wyspach

Założyciel i dyrektor Instituto de Astrofísica de Canarias (IAC) Francisco Sánchez Martínez zmarł dziś w swoim domu w Madrycie w wieku 89 lat po kilkuletniej walce z idiopatycznym zwłóknieniem płuc. Uważany za siłę napędową i pioniera astrofizyki w Hiszpanii, Sánchez był nie tylko odpowiedzialny za stworzenie jednego z wiodących instytutów badawczych w kraju, ale także za umieszczenie Wysp Kanaryjskich na mapie światowej nauki.

Miesiąc miodowy, który zmienił historię nauki

Urodzony w 1936 roku w Toledo Francisco – Paco, dla tych, którzy mieli szczęście dobrze go znać – Sánchez przybył na Wyspy Kanaryjskie po raz pierwszy w 1961 roku. Młody fizyk i ekspert w dziedzinie optyki wylądował na Teneryfie, aby świętować miesiąc miodowy ze swoją żoną Maríą Almeidą, ale nie był to jedyny cel tej podróży. Przed sobą miał ważne i fascynujące zadanie od ówczesnego rektora Uniwersytetu La Laguna, Alberto Navarro, i jednego z najważniejszych profesorów astronomii w Hiszpanii, José María Torroja.

Przez dwa lata Sánchez miał przeprowadzać “astronomiczną prospekcję” szczytu Teneryfy, aby zdecydować, czy ma on odpowiednie warunki do zainstalowania obserwatorium astronomicznego. W ciągu tych lat nauczył się nie tylko żyć na wysokości 2400 metrów w “bardzo trudnych” warunkach. Patrząc w niebo, Sánchez miał wizję, która 24 lata później stała się rzeczywistością wraz z budową pierwszych teleskopów na szczytach Teneryfy i La Palmy oraz konsolidacją jego największego dzieła: Instituto de Astrofísica de Canarias.

Życie pod gwiazdami na zboczach Teide

Przez kilka lat szczyty Teneryfy stały się domem dla Sáncheza, który stworzył również rodzinę dorastającą na zboczach wulkanu. W jednym ze swoich ostatnich wywiadów dla gazety EL DÍA po otrzymaniu uznania od swoich kolegów z La Palmy, Sánchez wspominał, jak “ciężko” było żyć w wysokich górach. “Pracowałem w nocy, aby zmierzyć przejrzystość gwiazd, a ponieważ niektóre z moich dzieci urodziły się już w Izaña, położyłem małe łóżko pod teleskopem, aby trochę odpocząć i wrócić do domu w porze lunchu. Po południu szedłem do pracy”.

To właśnie wtedy przekonał się o wyjątkowej jakości kanaryjskiego nieba. Przekonanie, które zabrał ze sobą do wszystkich zakątków świata, aby urzeczywistnić swoje marzenie. “Kiedy zacząłem dokonywać pomiarów, zdałem sobie sprawę, że niebo na Wyspach Kanaryjskich jest porównywalne z najlepszymi miejscami na świecie”, wspominał. Aby pozostać na wyspach, odrzucił nawet propozycję emigracji do Stanów Zjednoczonych: “Postanowiłem zostać”.

Przełomowe 20 procent dla hiszpańskiej nauki

Z mocnym przekonaniem, że kanaryjskie niebo jest wyjątkowe do obserwacji astronomicznych, w 1964 roku udało mu się przekonać Uniwersytet w Bordeaux do zainstalowania pierwszego profesjonalnego teleskopu w Obserwatorium na Teide. To międzynarodowe porozumienie położyło podwaliny pod wszystkie późniejsze umowy, które zezwalały na instalację międzynarodowych teleskopów w zamian za 20% czasu obserwacyjnego dla hiszpańskiej nauki.

“Osiągnąłem coś, czego nikt nigdy wcześniej nie osiągnął: te 20%, jeśli chodzi o wydatki, było dla Hiszpanii, a 5% dla współpracy. 25%! W tamtym czasie normą było 5% lub 10%”, wspominał w wywiadzie. To przełomowe osiągnięcie otworzyło drzwi dla hiszpańskiej astrofizyki na światową scenę naukową.

Pionier astrofizyki w Hiszpanii

Francisco Sánchez stworzył również pierwszą w kraju grupę badawczą zajmującą się astrofizyką – grupę High Atmosphere and Interplanetary Environment, a także napisał pierwsze prace doktorskie w tej dziedzinie. W 1965 roku dołączył do Uniwersytetu La Laguna (ULL) jako asystent profesora fizyki w Obserwatorium na Teide, a w 1969 roku przedstawił swoją pracę doktorską, która była pierwszą pracą z zakresu astrofizyki w Hiszpanii.

Od tego momentu rozpoczęła się jego długa kariera akademicka. W 1970 roku na ULL utworzono pierwsze stanowisko wykładowcy astrofizyki na hiszpańskim uniwersytecie, które objął Francisco Sánchez. W 1974 roku został również pierwszym profesorem tego przedmiotu w kraju. Dzięki Sánchezowi nazwa Wysp Kanaryjskich zaczęła być słyszana w całej Hiszpanii jako miejsce przełomowych badań astrofizycznych.

Od baraków do światowej sławy

Pierwsi badacze, którzy przybyli na Teneryfę, zrobili to motywowani informacją, która już wcześniej pojawiła się na większości wydziałów fizyki na kontynencie: Wyspy Kanaryjskie były idealnym miejscem do studiowania rodzącej się astrofizyki. W 1973 roku impuls Sáncheza doprowadził do utworzenia Uniwersyteckiego Instytutu Astrofizyki na ULL, który był prekursorem obecnego IAC, utworzonego w 1975 roku.

Niektórzy badacze, którzy przeżyli te wczesne lata, tacy jak Pere Pallé, pamiętają, jak musieli pracować w barakach. “Miał wizję walki z ówczesną hierarchią i wyrwania się z gorsetów”, wspominał Pallé o Sánchezie w wywiadzie z okazji 40-lecia IAC. Ta determinacja i wizja doprowadziły do powstania jednego z najważniejszych instytutów astrofizycznych w Europie.

Gran Telescopio de Canarias – spełnienie marzeń

Jednym z jego wielkich osiągnięć była budowa Gran Telescopio de Canarias (GTC) i jego instalacja na Roque de Los Muchachos na La Palmie. Teleskop został zainaugurowany w 2009 roku i jest obecnie największym teleskopem optycznym i podczerwonym na świecie. To właśnie dzięki takim projektom Wyspy Kanaryjskie stały się niekwestionowanym centrum astronomii światowej.

W 2007 roku Francisco Sánchez wziął udział w Międzynarodowej Konferencji Starlight na La Palmie, która zaowocowała “Deklaracją w obronie nocnego nieba i prawa do światła gwiazd”. W 2011 roku promował utworzenie Starlight Foundation w celu rozpowszechniania zasad Deklaracji z La Palmy, podkreślając znaczenie ochrony ciemnego nieba dla przyszłych pokoleń.

Uznanie i nagrody

Wśród licznych wyróżnień Francisco Sánchez otrzymał Canary Islands Research Award i był członkiem Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Kraju od 1985 roku oraz Kanaryjskiej Akademii Nauk od 1987 roku. Był także wiceprzewodniczącym Europejskiego Towarzystwa Astronomicznego (EAS) oraz członkiem Rady Doradczej ds. Nauki, Technologii i Innowacji oraz Komitetu Obszaru Nauki i Społeczeństwa Iberoamerykańskiego Programu Nauki i Technologii na rzecz Rozwoju (CYTED).

Reakcje na śmierć wizjonera

Wiadomość o jego śmierci szybko rozeszła się wśród władz Wysp Kanaryjskich, które darzyły go szczególną sympatią. Obecny dyrektor IAC, Valentín Martínez Pillet, podkreślił, że “dziedzictwo profesora Sáncheza jest nieobliczalne”. Dla Martíneza Sánchez był definiowany przez jego “wizję, odwagę i niekwestionowane przywództwo”. “Nie tylko założył IAC, ale także położył podwaliny pod całą dyscyplinę w naszym kraju. Dzięki jego wysiłkom Hiszpania jest dziś uznaną potęgą w badaniach astrofizycznych”, powiedział.

Dla Martíneza, podobnie jak dla wielu innych, Sánchez był kimś więcej niż wizjonerem. “Był pionierem i nauczycielem, będzie wieczną inspiracją dla przyszłych pokoleń”, dodał.

Ze swojej strony Rafael Rebolo, który był następcą Sáncheza na czele IAC, mówi, że “niewielu może zajść tak daleko i pomóc w tym tak wielu innym”. Rebolo wspomina go jako “nieustannego bojownika o sprawy, w które wierzył” i uważa, że “podążając jego śladami, inni nauczyli się nie poddawać w obliczu trudności”. “Lekcja, która pomogła mi stawić czoła wielu rzeczom w moim życiu zawodowym i osobistym. Zawsze będę mu wdzięczny za wszystko, co osiągnął dla nauki”, wyznał.

Głosy z instytucji publicznych

Wiadomość o jego śmierci dotarła również do instytucji publicznych Wysp Kanaryjskich. Prezydent Wysp Kanaryjskich Fernando Clavijo wyraził głębokie ubolewanie z powodu tej wiadomości i podkreślił, że jego dziedzictwo “wykracza poza naukę, stając się częścią historii Wysp Kanaryjskich“. Prezydent Clavijo podkreślił, że “Francisco Sánchez na zawsze zmienił relacje Wysp Kanaryjskich z nauką i wiedzą” i dodał, że “jego przykład będzie nadal prowadził tych, którzy wierzą w Wyspy Kanaryjskie, które patrzą w niebo z ambicją i dumą”.

Clavijo przekazał wyrazy uznania i sympatii jego rodzinie, kolegom i całej społeczności naukowej, “którzy dziś żegnają pioniera i Kanaryjczyka w sercu, który marzył o gwiazdach i miał cały naród, aby mu towarzyszył w tym śnie”.

Ze swojej strony przewodnicząca Cabildo Teneryfy, Rosa Dávila, pożegnała “z głębokim żalem” Sáncheza, którego określiła jako “kluczową postać w międzynarodowej projekcji naszego nieba”. “Jego wizja sprawiła, że Wyspy Kanaryjskie stały się światowym punktem odniesienia dla obserwacji wszechświata, a jego spuścizna naukowa i ludzka przetrwa jako światło, które będzie nadal prowadzić nowe pokolenia”, podsumowała.

Ministerstwo Nauki pożegnało badacza na swoim koncie X “z wielkim smutkiem”. “Dzięki jego wizji astrofizyka w Hiszpanii wykonała decydujący skok w kierunku międzynarodowej doskonałości”.

Spuścizna, która przetrwa pokolenia

W swoim ostatnim etapie życia, po dekadzie na emeryturze od zarządzania, pomimo zmęczenia spowodowanego chorobą, Sánchez wciąż był w stanie jasno zapamiętać wszystkie anegdoty z tych wczesnych lat, a także naukę, którą pomógł promować. Nie bez powodu po przejściu na emeryturę nadal pracował nad swoimi pracami badawczymi.

W ostatniej rozmowie Sánchez wyraził życzenie dla astrofizyki, choć dla niego była to raczej pewność: “Będzie się rozwijać bardziej i przez wiele kolejnych pokoleń. Przyniesie ogon”.

Redakcja przekazuje jego rodzinie, przyjaciołom i całej społeczności naukowej najgłębsze kondolencje i uznanie za jego życie poświęcone nauce na Wyspach Kanaryjskich.